Çeşitli hanlıklar halinde 1868 yılına kadar Batı Türkistan denilen bölgede yaşayan Özbekler bu tarihte Sovyet Rusya nın  hakimiyeti altına girmişlerdir.1917 Bolşevik ihtilali sonrası tamamen işgal edilen Özbekistan 1990 da egemenliğini,1991 de bağımsızlığını ilan eden, cumhuriyetle yönetilen bir Türk devletidir. Ülkede Türkçe nin Çağatay karluk lehçeleri grubuna giren bir lehçe konuşulur.447.400 km2 yüzölçümü,27 milyon nüfusu vardır. Büyük çoğunluk Müslümandır. Sirderya(Seyhun), Amuderya (Ceyhun) en önemli nehirleri olup, kurak karasal iklim olan ülkenin kaderini kanallarla sulayarak değiştiren, geniş kıraç düzlükleri pamuk tarlaları haline getiren en önemli nehirleridir. Sovyet Rusya idaresi altındaki dönemden kalma   bu sulama  sistemi nedeniyle artık bu iki nehir yeteri kadar Aral gölüne dökülememekte ve Aral gölünün kuruması gibi bir çevre felaketine doğru Özbekistan sürüklenmektedir.Bu kısa bilgilerden sonra gezimize geçelim. ilk gün Taşkent- Urgenç  uçuşu sonrası masal şehirlerine benzeyen hive  gezisi başladı.Hive egzotik görünümünü  eski yerleşim yeri olan ıchon-oala şehrinden almış. Kunya-ark kalesi,Tosh-Khovli sarayı, Khan’ın binası, gösterişli kapıları ile mimari özelliği göz kamaştırıyor. Minarelerin siluetleri, kilden yapılmış düz damlı evler, güçlü savunma için kilden yapılmış olan sağlam duvarlar insana tipik orta asya feodal şehir hakkında bilgi veriyor.40.000 nüfusa sahip hive 2500 yıllık tarihi ile bir açık hava müzesi durumunda. Buhara dan 450 km uzaklıkta olan şehir kızılkum çölü sınırları içinde kalmakta. Hive hanlarından Ebul Gazi Bahadır Han (1643-1665) Şecere-i Türki  ve Şecere-i Terakime adlı eserleri ile Türk Tarih ve Kültürüne büyük hizmette bulunmuştur. Burada Muhammed Emin Han medresesi, Matiniyoz Divanbegi medresesi, Kalta-minor, Gazi Kalyan medresesi, Cuma mescidi, Allah kulu han medresesi  ziyeretleri  gerçekleşti.

Gezinin  İkinci günü  450 km mesafedeki Özbekistanın ve İslam Aleminin en önemli kültür ve Ticaret merkezi  şehirlerinden  3 gün boyunca kalacağımız Buhara ya doğru Kızıl kum çölü üzerinden zorlu bir yolculuk yapıldı. Eski uygur dilinde Buhara(buxar) tapınak, ibadethane anlamına gelmektedir. Buhara Nakşibendi Tarikatının Evliyaları nın İslam dinine hizmet ettikleri,  Türbe ve Medreselerinin bulunduğu, müslümanlığın Dünya ya açıldığı  önemli bir şehir. Burada Emir Timur’un(ünlü türk imparatoru aksak timur)manevi hocası olan Şah-i Nakşibend ibn said Muhammed Celaluddin ve aynı bölgede bulunan validesinin türbesi,Hace Emir Seyid Külal, Hace Fahreddin İsmetullah İbni Mesud Buhari hz ve Hace Abdulhalik Abdulcemil Gijduvani, Hace Mahmud İncir-i Fağnevi, Miri Kalon Hurd hz, Hace Arif Rivgiri, Azizan Hace Ali Er Ramitani, Hace Muhammed Baba-i Semmasi hz türbe ve medrese ziyaretleri  ile şehir gezisi gerçekleştirildi.

Dört saatlik bir yolculuktan sonra Gezinin  beşinci ve altıncı  günü bir zamanlar Harzemşahlar,Timuroğulları ve Özbek Hanlığı’nın görkemli başkenti dünyaca ünlü Semerkand şehri gezildi.Semerkand  amuderya(Ceyhun) ve siriderya (Seyhun) nehirleri arasındaki Maveraünnehir bölgesinin Zerafşan vahasında yer alır.Semerkand tarihi boyunca çeşitli işgal ve istilalar yaşamış, Büyük İskenderden İslam ordularına, Harzemşahlardan Mogol istilasına kadar çeşitli yıkımlara uğramıştır.Eşi tarafından bile olsa Cengiz Han soyuna bağlanmaya özen gösteren Emir Timur’un sevgili şehri haline geldikten sonradır ki ikbal kanatları iyice açılır ve 1369 da uçsuz bucaksız Timur İmparatorluğunun tahtına kurulur. Bundan sonra gelecek üç simli asır Semerkand’ı  orta asya ve İslam aleminin sonsuzluğa çakılı yıldızlarından birisi yapmaya yetecektir.Bu dönemle birlikte Semerkand  İslami ilimler ve tasavvufun olduğu kadar astronomi, matematik, tıp bilimi gibi müsbet ilimlerin öğrenimi, ticari canlılığı kadar mimarisinin görkemi bakımlarından da coğrafyanın odaklarından biri haline gelmiştir. Semerkand Timurlulardan sonra Özbek Şeybani  Hanlığının eline geçmiş, onların eliyle başkentin buhara ya naklini mütaakip önemini yitirmeye başlamıştır.1868 deki acılı rus istilası,ardından 70 yıllık Sovyetler birliği dönemi. Nihayet  22 yıllık bağımsız Özbekistan Cumhuriyetinin Taşkent’i başkent  yapması. Tarihi boyunca kardeş şehri buhara ve hive ile birlikte Maveraünnehir’in en önemli ticari, kültürel ve dini merkezini oluşturan Semerkand orta asya da Türk, İran ve Arap yönetimlerinin etkisi altında kalması nedeniyle bu üç kültür tabakasının başarılı bir sentezini yansıtır bugünlere. Semerkand’ı  semerkand yapan eserlerin çoğu şehrin bugünkü çehresinin borçlu olduğu Emir Timur ve oğulları zamanından kalmadır. Sevgili peygamber efendimizin (sav) yeğeni Kusam ibn Abbas’ın mezarının olduğu yerde yaptırılan Şah-ı Zinde türbesi, bibi hanım camii, Registan meydanında yer alan Uluğ Beğ medresesi, çeşitli camiler, Hamamlar, Hanlar, Su kemerleri…

Emir Timur nedense  yalnız Anadolu’ya düzenlediği   sefer sırasında girer Osmanlı tarihlerine. Ancak Orta Asya’da bir Rönesans gerçekleştirdiği bugün daha iyi anlaşılan bu büyük komutan Çin den Şam’a, Rusya dan Hindistan’a uzanan tarihin gördüğü en uzun seferlerini organize etmekle kalmamış, atının ayaklarının değdiği diyarlara erimiş turkuaz damlalarını da bırakmıştır bir hatıra olarak.Yani Yeşil Türbe’yle Bursa’ya  bir damlası düşmüş bulunan mavi yeşil arası çinilerin kökeni Timur’un Semerkand’ıdır.

Özbekistan da  Gur Emir diye anılan Timur, Osmanlıların dördüncü padişahi Yıldırım Bayezid’i  1402 de Ankara savaşında mağlup ettikten sonra Semerkand’a dönerken torunu muhammed hastalanır ve ölür. Dönüşünde  daha önceden yaptırdığı Sultan Muhammed Medresesinin yanında ona bir türbe yaptırmış fakat takdir-i ilahiye bakın ki kendisi de bir yıl sonra ölünce dede ile torun aynı türbeye ortak olmuştur. Sonradan Uluğ bey hariç diğer oğulları ve torunları bu türbenin ortakları olacaktır .Bu arada Timur’un Şeyh Emir Külal hz nin ayak ucunda gömüldüğünü de belirtmemiz lazım.

Semerkand’da kaldığımız iki gün boyunca  Hace İmam –i Abu Mansur Maturidi hz, Hace Celaluddin Fadlullah Ebu Leys Semerkandi, hâce Ubaydullah Ahrar, Daniyar Peygamberin, Şahi Zinde de Seyid Emir Burhan, Kusam Bin Abbas, hâce İmam El Buhari hz türbe ziyaretleri ile şehir gezisi  gerçekleştirildi.

Gezinin yedinci günü Komşu ülke Kazakistan –Türkistan  Ahmed Yesevi  gezisi yarın….

Op.Dr.Levent BAŞYİĞİT
Türkocakları Isparta Şubesi Başkanı

Yorumlar